مشاهیر و مفاخر
کد cb-10196  
نام علی بن حسین جامع العلوم  
پیشه و عنوان ادیب ، نحوی و مفسر قرن ششم  
سال تولد شمسی  
تاریخ درگذشت 543قمری  
نوع معلولیت نابینا  
متن زندگی نامه جامع العلوم، علی بن حسین بن علی باقولی اصفهانی، ادیب ، نحوی و مفسر قرن ششم می‌باشد.

شرح حال
از شرح حال او اطلاع چندانی بر جای نمانده است. ظاهراً به سبب آگاهی از علوم گوناگون، به «جامع» یا «جامع العلوم» و به سبب نابینا بودنش به «ضریر» یا «بصیر» نیز شهرت داشته، چنانکه مفسر شیعی معاصر او، طبرسی (متوفی 548)، [1] [2] از او با عناوین «جامع العلوم النحوی الضریر» و «جامع العلوم البصیر النحوی» یاد کرده است. [3]
آنچه از زندگی او در کتاب های تراجم نقل شده، تکرار سخنان مورخ و محدّث معاصر او، علی بن زید بیهقی (متوفی 565)، در کتاب وَشّاحُ الدِّمْیِة است که اکنون موجود نیست.

تسلط بر علم نحو
بیهقی بنا بر نقل یاقوت حموی ، [4] قِفْطی ، [5] صَفَدی [6] [7] و سیوطی ، [8] باقولی را در علم نحو همچون کعبه دانسته است که معاصرانش پرده داران آن بودند.
در سال 535، جامع العلوم نامه ای به عالمان خراسان نوشت و از آنان شرح بیتی از فَرَزْدَق را که درباره خراسان بود، خواست. برخی از فضلای خراسان در شرح آن بیت، رساله ای نوشتند.
بیهقی همچنین شعری از او نقل کرده که در آن به علم نحو و دوست داشتن آن اشاره شده است. [9] [10] [11] [12]

جامع العلوم در آثار علما
یاقوت حموی نخستین کسی است که او را منسوب به اصفهان دانسته است. [13]
طبرسی در مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، هشت بار با ذکر نام جامع العلوم، از او سخنانی نقل کرده است. [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21]
ابوالبرکات عبداللّه بن احمدبن محمود نسفی (متوفی 701 یا 710) نیز در تفسیر خود [22] [23] [24] [25] با نام « مدارک التنزیل و حقائق التأویل »، از جامع العلوم اقوالی نقل کرده است.
عالمان متأخر امامی ، او را از رجال شیعه دانسته اند. [26] [27]
قفطی، [28] به نقل از عمربن قُشام حلبی، از فرزندی فاضل از جامع العلوم با عنوان «صفیّ حنفی اصفهانی» که ساکن همدان بوده، یاد کرده است.

وفات
بغدادی [29] سال وفات جامع العلوم را 543 ذکر کرده است.

آثار
جامع العلوم آثار گوناگونی در نحو ، قرائات و تفسیر قرآن داشته که تعداد اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است.

← کشف‌المشکلات وایضاح‌المعضلات
از جمله آثار باقی‌مانده او «کشف المشکلات و ایضاح المعضِلات» است که نخستین بار «عبدالقادر عبدالرحمان سعدی» آن را به عنوان رساله دکتری در بغداد (1986ـ1987) با نام «الجامع النحوی حیاته و آثاره مع تحقیق کتابه کشف المشکلات و ایضاح المعضلات و علل القراءات المرویة عن الائمة السبعة»، و دیگر بار «محمداحمد دالی» آن را با نام «کشف المشکلات و ایضاح المعضلات» در دمشق (1415) تصحیح و چاپ کرد.

←← محتوا
کتاب « کشف المشکلات » جامع العلوم در واقع تفسیر ادبی قرآن به شمار می‌آید و اقوالی که طبرسی و نسفی از او نقل کرده اند، ظاهراً از همین کتاب بوده است.
جامع العلوم در این کتاب علاوه بر مباحث صرف ، نحو ، لغت ، آواشناسی و قرائات ، به ذکر شواهدی از احادیث نبوی و شعر عرب نیز پرداخته است. [30] [31] [32] [33] [34] [35] [36] [37] [38] [39] [40] [41] [42] [43] [44]

← شرح اللمع فی النحو
کتاب دیگر جامع العلوم، شرح «اللمع فی النحو» اثر «ابوالفتح ابن جِنّی» (متوفی 392) است که به گفته قفطی [45] بسیار موجز و مفید است و نسخه خطی آن در بلغارستان در کتابخانه ملی صوفیه نگهداری می‌شود. [46]

سایر آثار
از دیگر کتاب های اوست :
• «الاستدراک علی ابی علی الفارسی»، جامع العلوم [47] از کتابی که ناظر به کتاب ابوعلی فارسی است نام برده و از آتش گرفتن نصف آن خبر داده که ظاهراً همین کتاب بوده است.
• «الجواهر فی شرح جمل عبدالقاهر»، که شرح «الجمل فی النحو» اثر « عبدالقاهر جرجانی » (متوفی 474) است.
• «الشامل» و «البیان فی شواهد القرآن و المجمل». [48] [49] [50] [51] [52]
همچنین آقابزرگ طهرانی [53] [54] «تفسیرالباقولی» یا «تفسیرالجامع» را به جامع العلوم نسبت داده که ظاهراً همان کتاب «کشف المشکلات و ایضاح المعضلات» است.
احمد راتب نفاخ، [55] با ارائة قرائن و شواهد، کتاب «اعراب القرآن» منسوب به «ابواسحاق ابراهیم بن سری زَجّاج» (متوفی 311) را از « جامع العلوم اصفهانی » دانسته است.

فهرست منابع:
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983.
(2) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت 1392/1972.
(3) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج 1، در حاجی خلیفه، ج 5.
(4) علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
(5) می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، بغداد 2001.
(6) خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات.
(7) عدنان درویش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی المکتبة الشعبیة بصوفیة فی بلغاریا، ج 2، دمشق 1974.
(8) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384.
(9) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج 21، چاپ محمد حجیری، اشتوتکارت 1411/1991.
(10) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، مصر 1329/1911.
(11) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن.
(12) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 2، قاهره 1371/1952.
(13) عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
(14) احمد راتب نفاخ، «کتاب اعراب القرآن المنسوب الی الزجاج»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، (رمضان 1393/ اکتبر 1973).
(15) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993؛

پانویس

1. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص208.
2. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص232.
3. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج1، ص211، مصر 1329/1911.
4. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج4، ص1736، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
5. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج2، ص247، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1371/1952.
6. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج1، ص211، مصر 1329/1911.
7. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج21، ص12، چاپ محمد حجیری، اشتوتکارت 1411/1991.
8. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج2، ص160، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384.
9. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج4، ص1736ـ1737، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
10. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج2، ص249، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1371/1952.
11. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج1، ص211، مصر 1329/1911.
12. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج2، ص160، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384.
13. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج4، ص1736، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
14. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج4، ص590.
15. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص73.
16. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص208.
17. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج5، ص232.
18. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج6، ص440.
19. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج7، ص105.
20. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج10، ص639.
21. ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج 10، ص 869.
22. ↑ عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج1، ص73، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
23. ↑ عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج1، ص143، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
24. ↑ عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج1، ص393، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
25. ↑ عبداللّه بن احمد نسفی، تفسیرالقرآن الجلیل، ج 3، ص 241ـ 318، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی.
26. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، ج1، ص185ـ186، چاپ علی نقی منزوی، بیروت 1392/1972.
27. ↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ج5، ص251.
28. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج2، ص247، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1371/1952.
29. ↑ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج 1، ستون 697، در حاجی خلیفه، ج 5.
30. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج1، ص8 ـ9، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
31. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج1، ص21، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
32. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج1، ص63، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
33. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج1، ص80 ـ81، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
34. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج1، ص307، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
35. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج2، ص884، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
36. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج2، ص1170، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
37. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص69، بغداد 2001.
38. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص76، بغداد 2001.
39. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص107ـ 108، بغداد 2001.
40. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص118، بغداد 2001.
41. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص121، بغداد 2001.
42. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص136ـ137، بغداد 2001.
43. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص139ـ140، بغداد 2001.
44. ↑ می فاضل جبوری، اعراب القرآن الکریم: دراسة فی منهجیة التألیف حتی نهایة القرن السادس الهجری، ج1، ص195ـ196، بغداد 2001.
45. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج2، ص248ـ249، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1371/1952.
46. ↑ عدنان درویش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی المکتبة الشعبیة بصوفیة فی بلغاریا، ج2، ص130، دمشق 1974.
47. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج2، ص773، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
48. ↑ علی بن حسین جامع العلوم، کشف المشکلات و ایضاح المعضلات، ج2، ص1498، چاپ محمد احمد دالی، دمشق 1415/1995.
49. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج4، ص1737، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
50. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباء النحاة، ج2، ص248ـ249، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1371/1952.
51. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العمیان، ج1، ص211، مصر 1329/1911.
52. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج2، ص160، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384.
53. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج4، ص263، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983.
54. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج4، ص268، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983.
55. ↑ احمد راتب نفاخ، «کتاب اعراب القرآن المنسوب الی الزجاج»، ج1، ص840ـ863، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، (رمضان 1393/ اکتبر 1973).

منبع: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن حسین جامع‌العلوم»، شماره4372
 
تاریخ ثبت در بانک 8 شهریور 1395