کد cb-10193  
نام جبار باغچه بان  
پیشه و عنوان مبدِع روش آموزش ناشنوایان در ایران و پایه گذار آموزش و پرورش پیش از دبستان  
ملیت ایرانی  
سال تولد 1264شمسی  
تاریخ درگذشت 1345شمسی  
متن زندگی نامه باغْچه بان، جَبّار (عسکرزاده)، مبدِع روش آموزش ناشنوایان در ایران و پایه گذار آموزش و پرورش پیش از دبستان و از پیشگامان فرهنگ و ادبیات کودکان است.
او در 1264 ش در ایروان، از ایالات قفقاز، به دنیا آمد.
پدر و جد وی از اهالی تبریز بودند. پدرش قناد، معمار و مجسّمه ساز بود و در نقل داستا‌ن‌های کهن و اشعار شاهنامه تبحّر داشت.
مادر بزرگش، بنفشه، زنی باکفایت، طبیبِ محل و شاعر بود. این دو نقشِ مهمّی در پرورش استعدادهای هنری و خلاقیت جبّار داشتند.
تحصیلات جبّار به شیوه سنتی و مکتبخانه‌ای بود. او در پانزده سالگی مجبور به ترک تحصیل شد و به حرفه های پدرش روی آورد.
در 1284 ش، به دلیل درگیری‌های مذهبی، به زندان افتاد.
وی در آنجا، هفته نامه ملاّنهیب و سپس ملاّباشی را می‌نوشت و مصوّر می‌کرد و به کمک هم‌زنجیر و هم‌بندش برای فروش به خارج از زندان می‌فرستاد.
زندان در افکار و معتقدات او تغییرات بنیادی پدید آورد و از آن پس، با عشق به آرمان صلح و انسان‌دوستی، فعّالانه وارد زندگی فرهنگی و اجتماعی شد.
باغچه بان تعلیم و تربیت زنان و کودکان را مهم می‌شمرد و، به رغم مخاطرات موجود، پنهانی به تدریس سرِخانه دختران می‌پرداخت.
از اولین آثار او برای کودکان داستانهای منظوم قیزیللی یا پْراق (برگ زراندود) و بایرامْچلیق (مژده رسانی عید) است. این آثار، با نام جبّار عسکرزاده، متخلّص به عاجز، در 1290 ش در ایروان چاپ شد. وی، در همین اوان، با نوشتن مقالات و سرودن اشعار، همکاری خود را با روزنامه فکاهی ملانصرالدین آغاز کرد و در 1291 ش به نشر هفته نامه فکاهی لک لک در ایروان پرداخت.
با آغاز جنگ بین الملل اوّل و کشمکش‌های خونین میان مسلمانان و ارامنه، ناگزیر به ترکیه مهاجرت کرد. در آنجا، ابتدا تحویلدار و سپس فرماندار شهر ایگدیر شد؛ ولی چندی بعد ناگزیر به قفقاز بازگشت. وی، در 1297 ش، در شهر نوراشین، از توابع ایالت ایروان، مدرسه‌ای تأسیس کرد که به علت آشفتگی اوضاع دیری نپایید. در 1298 ش، بر اثر شدّت گرفتن خونریزی‌ها در قفقاز، با خانواده خود به ایران آمد.
باغچه بان خدمات فرهنگی خود را، به عنوان معلم کلاس اوّل، در مدرسه احمدیه مرند آغاز کرد و دیری نگذشت که نحوه کار وی و پیشرفت شاگردانش جلب توجّه نمود. اولین اثر او در ایران نمایشنامه خُرخُر است که برای شاگردانش نوشت و در مدرسه اجرا کرد. در این زمان، امتیاز تأسیس یک دبستان دخترانه را گرفت؛ ولی، به سبب مخالفت‌های متعصبان، موفق به افتتاح آن نشد.

فعالیت‌های باغچه بان در تبریز
در 1299 ش، به جهت حسن شهرتش، بنا به دعوت رئیس فرهنگ آذربایجان، به تبریز رفت و در آن‌جا به کار خود ادامه داد.

← تلاش‌های وی برای تدریس بهتر
در این زمان، با روش تازه خویش نوشتن کتاب اوّل را برای کودکان آغازنهاد. باغچه بان برای تدریس موادگوناگونِ درسی وسایل سمعی و بصری ساخت و کتاب الفبای آسان را برای تدریس فارسی به ترک زبانانِ بزرگسال نوشت.

← تدریس دختران
وی، با همکاری همسر و همکارش، صفیه میربابایی، به تدریس دختران در کلاس‌های مخصوص نیز موفق شد.

← تأسیس جمعیت‌های مختلف
وی، در این زمان، «جمعیت حمایت معلمین» و «جمعیت تئاتر» را تأسیس کرد.

← نوشتن نمایشنامه‌های انتقادی
نمایشنامه های انتقادی، از جمله حیات معلمین و اِرْکَک خالاقیزی (خاله قزیِ نَر)، را نوشت.

← تأسیس باغچه اطفال
باغچه بان در 1303 ش، بنا به پیشنهاد رئیس فرهنگ آذربایجان، کودکستانی به نام «باغچه اطفال» در تبریز تأسیس کرد و نام خانوادگی خود را از عسکرزاده به باغچه بان تغییر داد.

← فعالیت وی در باغچه اطفال
وی، برای کودکان، بازیها و کاردستی‌های جدید و تزئینات و صورتک‌های گوناگون ساخت و شعر سرود و نمایشنامه نوشت، و به یاری همسرش، که با موسیقی آشنا بود، در کودکستان نمایشهای آهنگین اجرا کرد.

← آموزش ناشنوایان
در 1305، با توجه به حالات یک کودک ناشنوا در «باغچه اطفال»، به فکر تدریس به ناشنوایان افتاد و کار تدریس به کر و لال‌ها را با سه پسر ناشنوا آغاز کرد.

← روش کار جبار در این زمینه
باغچه بان در آموزش ناشنوایان هیچگونه تجربه قبلی یا دسترسی به کتاب و مقالاتی دراین باره نداشت. او، در پرتو تجربه شخصی، به نقش مهمّ حس باصره و لامسه در آموزش زبان به ناشنوایان پی برد. صداهای زبان فارسی را به دو دسته حنجره‌ای (آوایی) و تنفّسی (بی آوا) و هر یک از این دو گروه را به ممتد و غیرممتد تقسیم کرد. وی «الفبای دستی گویا» را، که در نوع خود در جهان بی نظیر است، بر پایه ویژگی صداها و شکل حرفها ابداع کرد. در این الفبا، برخلاف بعضی الفباهای دستی دیگر، از یک دست استفاده می‌شود. این نشانهای دستی، ضمن این‌که کمک به لبخوانی است، وسیله ای برای تعلیم و اصلاح تلفّظ نیز هست.

باغچه بان در شیراز
باغچه بان، به رغم خدمات فرهنگیش، مجبور به ترک تبریز شد و در 1306 به دعوت رئیس فرهنگ فارس به شیراز رفت.

← تأسیس کودکستان شیراز
در همان سال، «کودکستان شیراز» را تأسیس کرد.

← آثار ادبی و هنری جبار در این دوره
وی به نوشتن شعر، چیستان و نمایشنامه های گوناگون پرداخت که، از آن میان، مجموعه شعر زندگی کودکان و نمایشنامه گرگ و چوپان را در 1308 و نمایشنامه پیر و ترب و خانم خزوک را در 1311 خود مصوّر و چاپ کرد و وسایل و بازی‌های گوناگونی برای پرورش حافظه، حواس و اندام‌های تکلّم ساخت. برنامه کودکستانش شامل ورزش، گردش در کوه و صحرا، تمرین رختشویی، تعلیم بنّایی و خشت زنی و مجسّمه سازی و کار بافتنی و آداب معاشرت و غیره بود. در همین زمان، کار تئاتر را نیز ادامه داد و، با همکاری نصراللّه شادروان، چندین نمایشنامه انتقادی به صحنه آورد. ازینرو می‌توان گفت که در دهه اول قرن چهاردهم در کشور ما از نظر آغاز آموزش و پرورش ابتدایی و آموزش کودکان استثنایی و ایجاد فرهنگ و ادبیات کودکان برجستگی چشمگیری داشته است.

فعالیت‌های باغچه بان در تهران
در پایان 1311، باغچه بان به تهران آمد. او قصد داشت موسسه ای برای پژوهش‌های روانشناسی و تربیتی تأسیس کند که به دلیل نداشتن پشتیبانی مادّی ومعنوی ازآن منصرف شد. در این ایّام، ناگزیر مدّت کوتاهی در یک کارخانه سیگارپیچی مشغول کار شد.

← آغاز به کار دبستان کر و لال‌ها
در آذر 1312، باغچه بان، با چاپ اعلانی در روزنامه اطلاعات درباره آموزش ناشنوایان، اولین کلاس ناشنوایان را، در مطّب دوستش، با یک شاگرد، دایر کرد. تعداد شاگردان بتدریج به پنج نفر افزایش یافت. در پایان سال تحصیلی، وزارت فرهنگ، با احساس رضایت از نتیجه آموزش ناشنوایان، ماهانه ای به مبلغ 40 تومان برای دبستان مقرّر داشت و «دبستان کر و لالها» رسماً آغاز به کار کرد.

← اختراع سمعک استخوانی
در همان سال، باغچه بان تلفن گنگ یا سمعک استخوانی را اختراع کرد و به ثبت رسانید. این سمعک وسیله انتقال صوت از طریق دندان به مرکز شنوایی است.

← انتشار دستور تعلیم الفبای جبار
در 1314، وزارت فرهنگ «دستور تعلیم الفبای» او را منتشر کرد که امروز نیز از روش پیشنهادی در آن («روش باغچه بان») در کلاسهای دبستانی و بزرگسالان استفاده می‌شود.

← تأسیس جمعیت حمایت کودکان کر و لال
در 1322، با کمک افراد خیّر، «جمعیت حمایت کودکان کر و لال و کور» را در تهران تأسیس کرد که در تیر 1323 به ثبت رسید و بعدها کلمه کور از عنوان آن حذف شد.

← انتشار ماهنامه زبان
در بهمن همین سال، ماهنامه زبان را منتشر کرد و در آن روش تازه خویش را در اختیار آموزگاران کلاس اول گذاشت. کتاب‌های اول دبستان و کتاب سرباز را، با روش تازه، در همین سال منتشر کرد.

← تهیه برنامه تحصیلات پنجساله ناشنوایان
در اسفند 1328، اساسنامه و برنامه کامل و دقیق تحصیلات پنجساله ناشنوایان برای آموزش زبان و حرفه، روش شفاهی توأم با الفبای دستی گویا، به کوشش باغچه بان، تهیه و به تصویب رسید.

← پایه گذاری کانون کر و لال‌ها
او، در 1330، «کانون کر و لال‌ها» را پایه گذاری کرد.

← تربیت معلّم ناشنوایان
در 1332، نخستین کلاس تربیت معلّم ناشنوایان را، با همکاری دانشسرای مقدماتی، در آموزشگاه خود تأسیس کرد و، بدین ترتیب، اولین گام در تربیت رسمی معلّمان کودکان استثنایی برداشته شد.

← کتاب حساب برای کودکان ناشنوا
در 1343، کتاب حساب را برای کودکان ناشنوا و روش آموزش کر و لالها را برای آموزگاران نوشت. در کتاب اخیر، ضمن توضیح صداهای زبان فارسی و روش آموزش تلفّظ و لب‌خوانی، اصولِ «زبان مصوّر» را بتفصیل شرح داده است. زبان مصوّر مجموعه علایم بصری است که با استفاده از آن می‌توان ساختار زبان را به ناشنوایان آموخت.

← ساخت گاهنامه
در همین زمان، «گاهنامه»، وسیله ای بصری برای آموختن چگونگی بلند و کوتاه شدن روزها، را ساخت.

← راهیابی ناشنوایان به مراکز آموزش عالی
آموزشگاه باغچه بان، در زمان حیات وی، از هر نظر گسترده و مجهز شد. با اجرای برنامه تربیت معلّم ناشنوایان، مدارس و کلاس‌های ویژه و هنرستان‌ها و کلاس‌های بزرگسالان (اکابر) و باشگاهها و مراکز پژوهشی و خدمات ویژه، از جمله دوره های تربیت رابط ناشنوایان در تهران و شهرستان‌ها تأسیس شد و ناشنوایان به مراکز آموزش عالی راه یافتند.

← فعالیت‌های جبار در اواخر عمر
باغچه بان، در اواخر عمر، «جمعیت سلام» یا «گرامیداشت» را، با نیّت تشویق مردم به تجلیل از نیکوکاران در زمان حیاتشان، تأسیس کرد و جزوه «آدمی اصیل» را در این باره منتشر ساخت.

آثار باغچه بان
از کتاب‌های شعر و نمایشنامه و داستان‌های کودکانه باغچه بان به زبان فارسی نُه اثر به چاپ رسیده است. از جمله آثار چاپ نشده او در این حوزه نمایشنامه آهنگین مجادله دو پری است. همچنین در روش‌های تدریس خواندن و نوشتن و آموزش ناشنوایان، سیزده اثر از وی منتشر شده است. آثار او به زبان ترکی بالغ بر دوازده کتاب است که، از آن میان، ترجمه رباعیات خیام، به نام رباعیات آذری خیام، ارزش خاصی دارد. رباعیات باغچه بان، که در 1337 به چاپ رسید، آیینه افکار و فلسفه زندگی اوست. باغچه بان در 4 آذر 1345 درگذشت.

منبع: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باغچه‌بان»، شماره254.  
تاریخ ثبت در بانک 8 شهریور 1395